సమాసాలు – చిన్న పదాల్లో గొప్ప భావం
ప్రారంభ పరిచయం
ఒకే వాక్యంలో ఎంతో భావాన్ని నిక్షిప్తం చేసే శక్తి సమాసం లో ఉంటుంది.
మన సంస్కృత భాషలో పుట్టిన సమాస సాంప్రదాయాన్ని తెలుగు భాష ఎంతో చక్కగా స్వీకరించింది. “చిన్న పదాల్లో ఎక్కువ అర్థం” అన్న లక్ష్యంతో మాటల ముద్దుగా మారిన ఈ సమాసాలు భాషలో ఒళ్ళు నిమిరిన శైలి, అభినవ శిల్పం లాంటి విలువను ఇస్తాయి.
సమాసం అంటే ఏమిటి?
సమాసం అనగా రెండు లేదా అంతకన్నా ఎక్కువ పదాలను కలిపి, ఒక్క పదంలా చెప్పే ప్రక్రియ.
ఈ కలయికలో పదాల అర్థం తుడిపడకుండా ఉండి, వాటి మధ్య సంబంధాన్ని ప్రదర్శిస్తుంది.
ఉదాహరణ:
- రాజపుత్రుడు → రాజు + పుత్రుడు → రాజుకు పుత్రుడు
- పద్మనాభుడు → పద్మం + నాభి + ఉండే → కమలము నుండి జనించినవాడు (విష్ణువు)
సమాసం వల్ల కలిగే లాభాలు
- భాష సంక్షిప్తంగా మారుతుంది
- వాక్యాల నిగూఢత పెరుగుతుంది
- సాహిత్యంలో ఘనత, గంభీరత పెరుగుతుంది
- వాక్య నిర్మాణంలో బలమిచ్చే శక్తి
సమాసాల ప్రధాన రకాలు (తెలుగులో ఎక్కువగా కనిపించే)
తెలుగు భాషలో ప్రధానంగా ఐదు రకాల సమాసాలు ఉన్నాయి:
1. తత్త్పురుష సమాసం
👉 ఒక పదం రెండవ పదానికి అర్ధాన్ని పూర్తిగా వివరించే విధంగా ఉండే సమాసం.
ఉదా: గురుభక్తి = గురువు పై భక్తి
కర్మ, కారణ, అపాదానాది 6 తత్త్పురుష సమాసాలు ఉన్నాయి.
2. ద్వంద్వ సమాసం
👉 రెండు పదాలకు సమాన ప్రాముఖ్యత ఉండే సమాసం. రెండు పదాల అర్థాలు కలిపి వస్తాయి.
ఉదా: అన్నచెల్లెళ్ళు = అన్న + చెల్లెలు
రామకృష్ణులు = రాముడు + కృష్ణుడు
3. బహువ్రీహి సమాసం
👉 ఉద్భవించిన పదం ఏదైనా ఒక్క పదాన్ని సూచించదు — అది మూడవ వస్తువును సూచిస్తుంది.
ఉదా: పితాంబరుడు = పీతాంబర (పసుపు వస్త్రం) ధరించేవాడు
చంద్రననం = చంద్రుడిలాంటి ముఖం గలవాడు
4. అవ్యయీభావ సమాసం
👉 మొదటి పదం అవ్యయం, రెండవది నామవాచకం.
ఉదా: ఉపగ్రహం = సమీపంలో ఉన్న గ్రహం
యథాశక్తి = శక్తికి అనుగుణంగా
5. ద్విగు సమాసం
👉 సంఖ్యాచిహ్నంతో మొదలయ్యే సమాసం
ఉదా: త్రిమూర్తులు = మూడు మూర్తులు
పంచప్రాణులు = ఐదు ప్రాణాలు
సమాసాల ప్రత్యేకత
ఒకే మాటలో భావ ప్రకటన –
ఉదాహరణకి “దుర్జనసంఘముని సమీపించకు” అన్న వాక్యంలో “దుర్జనసంఘము” అనే పదం ఎన్ని అర్థాల్ని కలిగించింది!
దుర్మార్గుల సమూహం అన్న భావాన్ని స్పష్టంగా తెలియజేస్తుంది.
తెలుగు సాహిత్యంలో సమాసాలు
విశేషంగా పద్యాలలో, కావ్యాలలో సమాస వాడకం అపూర్వంగా ఉంటుంది.
శ్రీశ్రీ ఉదాహరణ:
“ప్రళయాంకురాలు పుట్టిన గర్భగుహలే మేము!”
ఇక్కడ “ప్రళయాంకురాలు” → ప్రళయం + అంకురాలు → వినాశకర తాటాకాలు
తిక్కన్న పద్యాల్లో:
“కలివనితలతో కలసి దివికి పయనం”
ఇక్కడ “కలివనితలు” = కలివి (ముఖ్యం) + వనితలు = ప్రముఖ స్త్రీలు
సమాస విభజన ఎలా చేస్తాం?
ఒక పదాన్ని దాని మూల పదాలుగా విభజించి, అర్థాన్ని వివరించడమే సమాస విభజన.
ఉదాహరణలు:
| సమాస పదం | విభజన | అర్థం |
|---|---|---|
| ధనవంతుడు | ధనం + వంతుడు | ధనాన్ని కలిగి ఉన్నవాడు |
| గజగామిని | గజం + గామిని | ఏనుగులా నడిచే వాడు/వాడి నడక |
| మధురభాషి | మధురం + భాషి | మధురంగా మాట్లాడేవాడు |
అభ్యాసం కోసం – మీ శక్తిని పరీక్షించుకోండి
- ఈ పదాలను సమాస విభజన చేయండి:
- సూర్యచంద్రులు
- భగవద్జ్ఞానం
- శతపత్రం
- చరితాత్మక గ్రంథం
- యథార్థవాదం
- ఈ పదాలలో సమాస రకాన్ని గుర్తించండి:
- జన్మభూమి
- రక్తమాంసములు
- శంకుచక్రాలు
- పితృవాక్యం
- త్రయీగ్రంథం
ముగింపు
సమాసం అంటే చిన్నగా చూసే పదాల కలయిక కాదు…
అది భావాల గాథను సంక్షిప్తంగా, సారంగా తెలియజేసే అద్భుత కళ!
పద్యాల్లో ప్రభావం కావాలంటే, గదిలో గంభీరత కలగాలంటే, ఒక్క మాటలో అర్థం పలికించాలంటే — సమాసం తో పరిచయం అవసరం.
